Over leiderschap is al zoveel geschreven. Ondanks het feit van de voortschrijdende kennis … blijven sommige “dode” ideeën over leiderschap hangen. Dit zijn vaak ideeën die een ingewikkeld sociaal proces vereenvoudigen. Tegelijkertijd ondersteunen ze de privileges van sociale elites en het leiderschapscomplex dat hen legitimeren. Dit legitimeren neemt ten minste drie vormen aan:

1. Dit verhaal impliceert dat de massa niet in staat is voor zichzelf te zorgen en een hiërarchische samenleving met sterke leiders aan de top nodig heeft om sociale orde te laten ontstaan en voortbestaan.
2. Het impliceert dat leiders hun verheven positie verdienen omdat ze speciale individuen zijn met onderscheidende kwaliteiten en waarmee alleen bepaalde mannen begiftigd zijn.
3. Het schrijft elk succes dat een groep kan hebben toe aan de acties van de leider, waardoor andere groepsleden gemarginaliseerd worden.

Op deze manier vormt zombie leiderschap een krachtige cocktail van ideeën die de massa weghoudt van het “reilen en zeilen” van de maatschappij en de heersende sociale hiërarchie legitimeert. Hierdoor krijgen machthebbers een rechtvaardiging voor hun gevoel van superioriteit dat tegelijk comfortabel en geruststellend is.

De definitie van leiderschap

Leiderschap kan gedefinieerd worden als het proces waarbij één of meer mensen één of meer andere mensen motiveren om bij te dragen tot het bereiken van collectieve doelen (van welke vorm dan ook) door overtuigingen, waarden en inzichten in een context vorm te geven in plaats van door het uitoefenen van sturing en controle op gedrag.

Er zijn enkele belangrijke kenmerken van deze definitie die de moeite waard zijn om meteen te benadrukken:

1. leiderschap is geen solo proces maar een groepsproces;
2. het ultieme bewijs van leiderschap is niet hoe leiders zijn of doen, maar wat hun volgers doen;
3. leiderschap gaat meer over mensen er toe brengen dingen te willen doen dan over hen dwingen ze te doen;
4. leiderschap gaat over de activiteiten van collectieven en niet alleen van individuen.

Zombie leiderschap wordt niet alleen gebruikt in het beleid en de communicatie van organisaties, maar is ook rijkelijk aanwezig in populaire geschriften, managementopleidingen en de media. Waar we ook kijken, we worden regelmatig overspoeld met krantenkoppen die geïnspireerd zijn door zombie leiderschap. Veelal ook omdat de delen waaruit het bestaat veel minder angstaanjagend zijn dan het geheel.

Axioma’s van zombie leiderschap

Axioma 1: Leiderschap draait alleen om leiders

Ondanks het enorme aanbod aan populaire leiderschapsteksten, is er één kenmerk dat de meeste delen: een beperkte focus op leiders alleen. De twee impliciete veronderstellingen die deze focus verklaren zijn (a) dat leiderschap het domein is van diegenen die formele leiderschapsrollen bekleden en (b) dat leiderschap alleen begrepen kan worden door een beroep te doen op deze leiders. Hoewel wordt erkend dat mensen lager in de voedselketen ook leiderschap kunnen uitoefenen, zullen hun inspanningen zelden op dezelfde manier worden gevierd en gewaardeerd. Dat is ook de reden waarom leiderschapstrainingen vaak mislukken.

Afgezien van de empirische problemen door deze beperkte blik, is het ook contraproductief omdat de creativiteit van de groep wordt genegeerd. Bovendien kan het leiden tot een bredere leiderschapsval: krediet en beloningen voor groepssucces vloeien naar leiders vloeien waardoor het ego en narcisme van leiders gevoed worden.

Axioma 2: Er zijn specifieke kwaliteiten die alle grote leiders hebben

De stereotiepe vraag over leiderschap is: "Worden leiders geboren of gemaakt?” De taak van onderzoek is dan om de essentie te destilleren om te bepalen wie het heeft en wat het is. Het is de tweede vraag dat de dingen uit elkaar doet vallen want er is waarschijnlijk geen positieve vaardigheid of kwaliteit die niet op een of ander moment in verband is gebracht met effectief leiderschap.

Een groot deel van het probleem is dat leiderschap relationeel is wat er voor zorgt dat dat de kwaliteit van leiderschap steeds te vinden is ‘in het oog van’ de volger (die de leider evalueert).

Axioma 3: Er zijn specifieke dingen die alle grote leiders doen

In het midden van de vorige eeuw werden twee kernklassen van gedrag vastgesteld die cruciaal zijn voor het succes van leiders: overweging en initiëren van structuur. Het basisidee is dus dat leiders moeten “zorgen voor” degenen aan wie ze leiding geven door hen te respecteren en eerlijk te behandelen. Maar tegelijkertijd moeten ze ook de rollen en verantwoordelijkheden van mensen (her)definiëren om ervoor te zorgen dat deze geschikt zijn voor de taak die voor hen ligt.

Een probleem is de denkfout dat omdat effectief leiderschap een bepaald gedrag met zich meebrengt dat wil zeggen dat iemand een effectief leider wordt door dit gedrag te vertonen. Een ander probleem is dat ‘overweging' een abstract concept is, dus moeilijk te vertalen naar specifieke gedrag. Bovendien is de beoordeling van dat gedrag afhankelijk van de perceptie van de waarnemer wat maakt dat gesteld gedrag kan verschillen van gepercipieerd gedrag.

Leiders moeten hun aanpak aanpassen aan de context en de individuele persoon waaraan ze leiding geven waardoor het onmogelijk is om leiderschapssucces te reduceren tot een eenvoudige ToDo-lijst.

Axioma 4: We herkennen allemaal een groot leider als we er een zien

Bij nader inzien blijkt dit idee een hersenschim te zijn omdat de consensus over het algemeen een product is van gedeelde identiteit van de beoordelaars. Zo is er steeds een culturele en temporele dimensie aan de waargenomen grootsheid van een leider. Of we het leiderschap van een bepaalde leider erkennen en vieren hangt sterk af van de vraag of we zien dat ze dingen hebben bereikt die we waarderen of als ze de waarden belichamen die we onderschrijven. Alleen leden van de gemeenschap fungeren als experts. Het is een sociale constructie die ons veel vertelt over het beoordelingsproces en mogelijks nog meer over wiens stem telt en wiens stem wordt genegeerd in de samenleving.

Axioma 5: Alle leiderschap is hetzelfde

Leiders zijn altijd leiders van een specifieke groep op een specifiek moment in de tijd. De effectiviteit van leiderschap is altijd verbonden met - en wordt alleen gerealiseerd in de context van - een specifieke verschijningsvorm van de groep die geleid wordt. De vorm en inhoud van leiderschap zullen dus altijd veranderen om de aard van de groep te weerspiegelen.

Ondanks overvloedig bewijs dat leiderschapsvaardigheden op deze manier niet overdraagbaar zijn, telt dergelijk bewijs in het magische fantasieland van zombie leiderschap niet.

Axioma 6: Leiderschap is een bepaalde vaardigheid voorbehouden voor speciale mensen

De dominante opvatting blijft dat het leiderschap dat er echt toe doet voorbehouden is aan een zeer klein aantal mensen met een hoge functie.

Echter, leiders en hun leiderschap op een voetstuk plaatsen zal vaak hun doeltreffendheid ondermijnen omdat het een gevoel van psychologische afstand creëert tussen degenen aan de top en de teamleden die ze proberen te leiden. Ironisch genoeg, als leiderschap wordt begrepen en omarmd als iets anders, creëert het een gevoel van anders-zijn tussen leiders en volgers dat het vertrouwen en de invloed ondermijnt - precies de dingen waar het bij effectief leiderschap om draait.

Axioma 7: Leiderschap is altijd goed en is altijd goed voor iedereen

Een andere centrale bewering van het zombie leiderschapsmanifest. Wanneer mensen praten over authentiek leiderschap, doen ze dat in de overtuiging dat ze een bron van “goedheid” zullen zijn voor henzelf, voor de groepen die ze leiden en voor de samenleving als geheel.

Zombie leiders doen soms slechte dingen of leiden groepen die slechte dingen doen. Ze hebben echter de neiging om dat te zien als een aberratie van het echte/normale leiderschap en de overweging van slecht leiderschap wordt in quarantaine geplaatst. Zo glijden ze gemakkelijk af naar narcisme, overmoed, pesten en uitbuiting die het leven van werknemers en volgers tot een ellende maken.

Om de vraag “Is leiderschap goed?” te beantwoorden moet je eerst vragen “Voor wie en waarvoor?”

Axioma 8: Mensen kunnen niet zonder leiders

Twee belangrijke veronderstellingen zijn (a) dat geloofwaardige leiderschapsverhalen draaien rond een enkele heldhaftige leiderschapsfiguur en (b) dat mensen zichzelf niet effectief kunnen organiseren zonder dat iemand hen leidt.

Het probleem is dat zo omvangrijke literatuur uitgesloten wordt over verschillende vormen van collectief en gedistribueerd leiderschap. Mensen zijn in staat om samen te handelen in menigten, niet omdat iemand hen leidt en organiseert, maar omdat ze een gemeenschappelijk gevoel delen van wie ze zijn en waar ze voor staan. Leiderschapsvervangers in groepen en organisaties zijn onder andere een hoge groepscohesie, een professionele oriëntatie onder volgers en een intrinsiek motiverende taak. Niet alleen kunnen mensen zichzelf organiseren zonder leiderschap, soms kan leiderschap het functioneren van de groep juist verstoren.

Enkel in de wereld van zombie leiderschap hebben volgelingen de superieure vaardigheden van leiders nodig om te gedijen (en mogelijk zelfs te overleven).

Begrijpen en verhinderen van de bedreiging door zombie leiderschap

Waarom de dreiging van zombieleiderschap zo ernstig is

De lessen over stereotypen en raciale stereotypen hadden een kern van waarheid in zich. Er zijn echter drie problemen:

1. het verwart beschrijving met verklaring,
2. het produceert de verschijnselen in de wereld op verkeerde manieren,
3. de bezorgdheid over stereotypen als juist of onjuist, waar of onwaar heeft alleen zin als ze worden gezien als beschrijvingen van de wereld zoals die nu is.

Het probleem is dat ze de wereld kunnen scheppen zodat ze waar zijn, ook al was dat niet het geval voordien.

Al deze problemen zijn van toepassing op beweringen dat zombie leiderschap geen probleem is omdat het kernen van waarheid bevat. De ware omvang van de dreiging die uitgaat van zombie leiderschap: niet dat de wereld die het beschrijft vals is, maar eerder dat het kan helpen een wereld te creëren waarin het waar wordt.

Waarom de dreiging van zombie leiderschap grotendeels ongecontroleerd blijft

Dit kent meerdere redenen, namelijk omdat:

1. de aard van de dreiging verkeerd wordt begrepen en onderschat,
2. zombie leiderschap niet alleen de belangen dient van de machtigen, maar ook van de machtelozen die de hoop hebben verloren op hun vermogen om hun eigen leven te leiden,
3. de academische wereld bijziend is waardoor ze eerder hun collega’s willen beïnvloeden door hun publicaties in zeer gespecialiseerde tijdschriften te zetten zodat hun onderzoek maar moeilijk doordringt tot het publiek bewustzijn.

Hoe je de zombie-apocalyps kunt voorkomen

Het meest voor de hand liggende is dat we erkennen dat de apocalyps op komst is, door enerzijds het onderkennen van de ernst van de dreiging en anderzijds het identificeren van de ingrediënten van zombie leiderschap en deze vervolgens tegen te gaan.

De ideeën moeten verpakt worden op een manier die begrijpelijk en aantrekkelijk is voor een zo breed mogelijk publiek zodat ze verder reiken dan louter de academici. Het is immers relevant voor iedereen in de samenleving.

Het is noodzakelijk om zombie leiderschap ter discussie te stellen en de verschillende kosten ervan voor verschillende sociale groepen te benadrukken:

• hoe het er niet in slaagt de inspanningen en prestaties van gewone mensen te erkennen en hun beloningen onder druk zet;
• hoe het de productiviteit van groepen en organisaties vermindert door leden van zich te vervreemden en hun bereidheid om bij te dragen te verminderen,
• hoe het zelfs de carrières van leiders vernietigt door narcisme, zelfgenoegzaamheid en onwil om naar volgers te luisteren te veroorzaken.

Het simpelweg blootleggen van de dreiging van zombie leiderschap zal waarschijnlijk niet veel impact hebben. We moeten een theoretische benadering ontwikkelen die ons begrip van leiderschap verbreedt en die aantoont dat succes afhangt van het verdiepen van de verbinding tussen de leiders en de volgers. Bovendien moeten we dringend nieuwe vormen van leiderschapstraining en -ontwikkeling uitwerken die een groepsbenadering hanteren, die de actieve betrokkenheid van alle partijen aanmoedigen en die succes meten door de ogen van alle leden.

Zombie Leadership: Dead ideas that still walk among us - S. Alexander haslam et al., The Leadership Quarterly, Volume 35, Issue 3, June 2024, 101770

https://doi.org/10.1016/j.leaq...